Dzieci w wieku przedszkolnym zadają nieskończoną ilość pytań. Na wiele z nich otrzymują odpowiedź w domu lub przedszkolu. Są jednak, też takie pytania, których dorośli woleliby nie słyszeć. Należą do nich pytania dotyczące śmierci, prokreacji, narodzin czy strefy intymnej. W niniejszym artykule chciałabym zająć się tematem śmierci i umierania.

Odpowiedzialność za przekazanie prawdy

Śmierć jest wpisana w byt ziemi i jest obecna i widoczna w naszym życiu, a mimo to jest dla społeczności tematem tabu. My dorośli często bronimy dzieci przed tym tematem, zwłaszcza te dzieci w wieku przedszkolnym, ponieważ jest to niejako przeciwieństwo dzieciństwa. Śmierć kojarzy się z bólem, cierpieniem, rozpaczą, a dzieciństwo z radością, beztroską i spokojem. Ta postawa obronna podyktowana jest troską o dziecko oraz szeregiem wątpliwości i ważnych decyzji związanych z odejściem kogoś na zawsze. I tutaj pojawia się wiele pytań i dylematów dotyczących wyjaśnienia dzieciom czym jest śmierć i umieranie. Bo przecież obok podjętej rozmowy pojawiają się różne odczucia i emocje towarzyszące podczas niej , takie jak żal, smutek, przygnębienie, tęsknota. Jednak wielu badaczy twierdzi, że rozmowy z dziećmi na ten temat są potrzebne. A. Ostrowska uważa, że ich wyobrażenie o śmierci „stanowi często zlepek fragmentarycznych, zasłyszanych gdzieś poglądów, w których dorośli nie chcieli rozwijać, korygować lub pogłębiać” (A. Ostrowska, Śmierć w doświadczaniu jednostki i społeczeństwa, Warszawa 1991, s. 47). Dorośli często uważają, że nie jest to właściwy temat dla dzieci, chociaż w naturalny sposób one się nim interesują i wyrażają potrzebę rozmawiania o tym. W związku w powyższym należy podkreślić konieczność empatycznego podejścia do tematu wzięcia odpowiedzialności za te zaniedbaną relację. Śmierć widoczna jest niemal każdego dnia, dlatego nie można jej spychać na margines życia. Trzeba o niej mówić, ale mówić mądrze. Świat dziecka w wieku od 3 do 6 lat różni się zasadniczo od świata dorosłych. Ale jest w jego życiu miejsce na przemyślenia samodzielne i te w grupie, na smutek, na godzenie się ze stratą i na przeżywanie żałoby. Dobrym czasem na wytłumaczenie pojęcia śmierci jest Dzień Wszystkich Świętych. Mówimy w tedy o tym, czym jest szacunek, pamięć i tradycja związana z tym świętem. Dlaczego odwiedzamy groby ze zmarłymi na cmentarzu, dlaczego zapalamy znicz, dlaczego wspominamy tych, którzy od nas odeszli. Musimy jednak pamiętać, że nie tylko w tym czasie budujemy wiedzę o życiu i śmierci. Tę wiedzę powinniśmy formować przez cały rok. Taka rozmowa uspokoi, zbuduje relacje, da poczucie bezpieczeństwa i zaspokoi naturalna ciekawość dziecka. Nawet rozmowy dotyczące świata innych istot żywych i roślin. Bo umieranie w świecie fauny i flory tez jest szokiem dla przedszkolaka, ale po jakimś czasie układa się w logiczna całość. Przyroda to cykliczność, rytm, to narodziny i zamieranie, to odradzanie się i zapadanie w sen zimowy, to przemijanie i nadchodzenie. Jest wiele książek dla dzieci związanych z tematem życia i śmierci, należy jednak wybrać literaturę adekwatną do sytuacji i wieku dziecka. Pamiętajmy, również aby historie przedstawiały śmierć w sposób łagodny, ale zgodny z rzeczywistością.

Jak rozmawiać, co mówić i o czym pamiętać?

Rozmowa o śmierci z dziećmi powinna być skorelowana z czasami, w jakich obecnie żyjemy i z tym, jak obecnie jest ona postrzegana. Śmierć jest różnie postrzegana w kategoriach psychologicznych, społecznych, kulturowych i wyznaniowych. Inaczej o śmierci też myślą i przeżywają dzieci, inaczej dorośli, inaczej terminalnie chorzy i ich rodziny, a jeszcze inaczej jest, gdy śmierć kogoś bliskiego nas zaskakuje. Nie możemy jednak uchronić naszych dzieci przed traumatycznymi wydarzeniami w ich życiu, ale możemy pomóc im przez nie przejść. Dlatego dzieciom należy pokazać, że życie to rytmy, że codzienność to cykliczność. Jest czas narodzin, dojrzewania, dorosłości, starzenia się i umierania. Dlatego zawsze podczas rozmowy musimy trzymać się następujących zasad:

• być przygotowanym do rozmowy, bo jeśli ogarnie nas panika, to możemy wysłać sygnał blokujący dalszą rozmowę,
• formułować proste wyjaśnienia, adekwatnie do wieku dziecka i etapu rozwoju, np. „Po śmierci już nic nie boli.”
• prezentować fakty, np. „Ciocia zmarła w szpitalu.”
• mówić prawdę, np. „Dziadzio nie żyje.”
• na niektóre kwestie nie ma odpowiedzi, pozostają tajemnicą, wtedy należy powiedzieć dziecku „Nie znam odpowiedzi na to pytanie.”
• na wiele pytań nie będzie jednoznacznych odpowiedzi
• zapewnić poczucie bezpieczeństwa i troski
• zapewnić bliski kontakt
• wyprowadzić dzieci z błędnego myślenia, że to one są winne czyjejś śmierci
• szanować dziecięce potrzeby, np. pozwolić dziecku na noszenie przy sobie zdjęcia zmarłej babci jeśli czuje taką potrzebę
• trzeba mieć czas na tego typu rozmowy, indywidualizować podejście
• nie osądzać wypowiedzi, decyzji ani działań dzieci
• wykazywać się cierpliwością, gdy dzieci zadają wiele pytań i wielokrotnie odpowiadać na te pytania
• nie oczekiwać od dzieci konkretnych zachowań
• szanować dziecięce wierzenia, np. „Wyobrażam sobie, że ciocia jest teraz motylem.”
• dawać nadzieję

Rozmowy dorosłych z dziećmi na temat śmierci będą trudne, lecz bardzo potrzebne. Ale dzięki odpowiednim słowom i bliskości ten czas stanie się balansem na dziecięce rozterki. Pamiętajmy, że traktowanie tematu śmierci przez dorosłych jako nieistniejącego nie jest dobrym rozwiązaniem wychowawczym. Udawanie, że ona nigdy nie nastąpi i nikogo nie spotka przyniesie więcej szkód niż korzyści.

Polecana literatura:

• Jesień liścia Jasia L. Buscagli
• Bajka o drzewie E. Piotrowska
• Gęś, śmierć i tulipan W. Erlbruch
• Dziewczynka i drzewo kawek R. Jalonen
• Esben i duch dziadka K. F. Aakeson
• Basia i kolega z Haiti Z. Stanecka
• Żegnaj, panie Muffinie! U. Nilsson

Nie ma uniwersalnej recepty na rozmowy z dziećmi o śmierci, umieraniu i przemijaniu. Nigdy nie będzie idealnego momentu ani czasu, możemy go tylko na bieżąco poszukiwać. Jedno jest pewne, dzięki rozmowie będziemy mogli pomóc najmłodszym odnaleźć sposób poradzenia sobie ze stratą i wspólnie zbudujemy prawdziwą wiedzę o życiu.

Źródło: Przewodnik Bliżej Przedszkola nr 10.217/2019, pod red. R. Halik, M. Stasińska, M. Majewska, N. Łasocha, K. Gawlik, s. 26-30

Opracowanie Joanna Jelonek